Działalność zorganizowanych grup przestępczych zajmujących się nielegalnym obrotem odpadami

Nielegalny obrót odpadami jest problemem globalnym, obejmującym nie tylko Polskę, ale również inne kraje całego świata. Polega on na niepoprawnym zagospodarowywaniu odpadów, do których należą m.in. odpady niebezpieczne, co powoduje zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi oraz dla stanu środowiska. Za proceder ten często odpowiedzialne są zorganizowane grupy przestępcze, tzw. mafie śmieciowe.

Czym jest nielegalny obrót odpadami?

Nielegalny obrót odpadami to przestępstwo, które obejmuje wiele etapów zagospodarowywania odpadów. Wiąże się z nieprawidłowościami w obrębie transportu, przetwarzania i handlu. Jest działalnością przestępczą, która dostarcza środków finansowych osobom prowadzącym ten proceder, a jednocześnie utrudnia funkcjonowanie legalnego rynku i legalnych sposobów zagospodarowania odpadów [1].

Jakie ryzyko pociąga za sobą nielegalny obrót odpadami?

Nielegalny obrót odpadami staje się zagrożeniem dla zdrowia i życia ludzi oraz wpływa negatywnie na całe środowisko. Często proceder ten prowadzi do porzucania śmieci w miejscach nieprzeznaczonych do tego celu. Zawarte w nich substancje mogą wówczas przedostawać się do środowiska, co prowadzi do [1–5]:

• degradacji gleby;
• zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gruntowych;
• zanieczyszczenia powietrza;
• rozprzestrzeniania się substancji trujących w środowisku;
• zmian w ekosystemach roślinnych i zwierzęcych, w tym do nieprawidłowego ich funkcjonowania i zmian gatunkowych;
• szerokiego zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi z powodu uwalniających się substancji o różnych właściwościach, w tym łatwopalnych, żrących czy rakotwórczych.

Jakie są przyczyny nielegalnego obrotu odpadami?

Wzrost populacji ludzkiej na świecie, a także wzrost konsumpcji dóbr i powszechność jednorazowych opakowań, prowadzą do wzrostu ilości odpadów. Muszą one zostać zagospodarowane – oznacza to, że powinny być transportowane, przetwarzane i składowane w sposób odpowiedzialny. Mogą zostać poddane recyklingowi, czyli odzyskiwaniu materiałów wtórnych, ale też mogą posłużyć do pozyskiwania energii jako jej odnawialne i łatwo dostępne źródło (w tzw. spalarniach śmieci). Niektóre z nich – takie jak odpady niebezpieczne – wymagają jednak specjalnego traktowania, co zabezpiecza ludzi i środowisko przed ich wpływem.

Niestety koszty związane z transportem, przetwarzaniem, utylizacją czy składowaniem odpadów w sposób prawidłowy są wysokie. To z kolei pociąga za sobą poszukiwanie alternatywnych, bardziej ekonomicznych rozwiązań. Takie poszukiwania i chęć redukcji kosztów (np. kosztów produkcji, która również przyczynia się do powstawania odpadów) powodują, że rośnie ryzyko rozwoju działalności przestępczej. Oferuje ona korzystniejsze warunki wywozu i obrotu odpadami niż działalności legalne, co skłania przedsiębiorców do rozwijania takich współprac. Z kolei sami przestępcy czerpią bezpośrednie zyski z takiego procederu [1].

Co się dzieje z odpadami, które są zagospodarowywane w sposób nielegalny?

Mafie śmieciowe zaczynają od zbierania odpadów – zazwyczaj są to odpady z różnych gałęzi przemysłu. Oferują korzystne stawki, a następnie transportują śmieci (często bez odpowiednich zabezpieczeń) do miejsca docelowego. Tam zazwyczaj odpady są składowane w najprostszych do uzyskania pojemnikach, które nie zostały zaprojektowane z myślą o takim celu. Mogą być nimi np. plastikowe beczki, mauzery, kontenery czy palety. Czasami miejscem składowania stają się hale produkcyjne, magazyny czy nieużywane działki i parkingi, innym razem są one zakopywane lub wyrzucane do lasów [2, 6, 7].

Należy przy tym podkreślić, że odpady mogą być transportowane przez grupy przestępcze zarówno na nielegalne składowiska w obrębie kraju, w którym śmieci powstały, jak również mogą być wywożone do innych państw. Przeprowadzone analizy wykazały, że szczególnie często miejscem docelowym stają się kraje Europy Środkowo-Wschodniej, kraje azjatyckie i afrykańskie [1].

Takie nielegalne działania mogą dotyczyć nawet 14% odpadów nienależących do kategorii niebezpiecznych oraz nawet 37% odpadów niebezpiecznych (dane z oszacowań prowadzonych w latach 2016–2018 w krajach członkowskich Unii Europejskiej) [1].

Działania Polski przeciwko mafiom śmieciowym

Działalność zorganizowanych grup przestępczych pociąga za sobą konieczność zwalczania nielegalnych procederów na obszarze całego kraju. Walka z mafiami śmieciowymi odbywa się na wielu poziomach: jest prowadzona przez Inspektoraty Ochrony Środowiska, funkcjonariuszy policji oraz odpowiednie oddziały prokuratury. Śledztwa mają na celu ustalenie sprawców przestępstwa i postawienie im adekwatnych stanów oskarżenia. Zazwyczaj zarzuty obejmują [8]:

• kierowanie i/lub udział w zorganizowanej grupie przestępczej;
• pranie pieniędzy pochodzących z przestępstwa;
• poświadczenie nieprawdy w dokumentach;
• naruszenie przepisów o postępowaniu z odpadami, a w szczególności takie postępowanie  z odpadami, które może:
  • zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka,
  • spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi,
  • spowodować zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym,
  • sprowadzić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo niebezpieczeństwo dla mienia z uwagi na skład chemiczny odpadów oraz warunki i sposób ich składowania (np. z powodu nieprawidłowego składowania materiałów wybuchowych lub łatwopalnych).

Wśród innych ważnych rozporządzeń, które zmniejszają ryzyko przywożenia do Polski odpadów w sposób nielegalny, znajdują się m.in. wymogi rejestrowania każdego przywozu i tranzytu przez kraj odpadów o różnych stopniach zagrożenia dla ludzi i środowiska [9].

Niemniej jednak mimo starań organów ściągania, w Polsce każdego roku odkrywane są dziesiątki nowych miejsc nielegalnego składowania odpadów. Pociąga to za sobą także wysokie koszty ich usuwania.

Bibliografia

1. Meneghini, C., Favarin, S., Joyce, T. Estimating illicit waste trafficking in Europe Transcrime Research in Brief [Internet]. 2019 [dostęp: 13.08.2025]. Dostępny w: https://www.transcrime.it/wp-content/uploads/2024/07/05-Estimating-illicit-waste-trafficking-in-Europe.pdf
2. ‌Vaverková, M.D., Maxianová, A., Winkler, J., Adamcová, D., Podlasek, A. Environmental consequences and the role of illegal waste dumps and their impact on land degradation. Land Use Policy. 2019 Dec;89:104234.
3. Schreck P. Environmental impact of uncontrolled waste disposal in mining and industrial areas in Central Germany. Environmental Geology. 1998 Jul 29;35(1):66–72.
4. ‌Vasanthi P, Kaliappan S, Srinivasaraghavan R. Impact of poor solid waste management on ground water. Environmental Monitoring and Assessment. 2007 Nov 13;143(1-3):227–38.
5. ‌European Environment Agency. Leachate pollution from landfills [Internet]. 2024. [dostęp: 13.08.2025] Dostępny w: https://www.eea.europa.eu/en/european-zero-pollution-dashboards/indicators/emission-from-waste-management-facilities
6. ‌Paszyński, J. Raport NIK: gminy nie stać na usuwanie odpadów niebezpiecznych. Ecoekonomia.pl [Internet]. 2023 [dostęp: 13.08.2025]. Dostępny w: https://ecoekonomia.pl/2023/05/17/raport-nik-gminy-nie-maja-pieniedzy-na-usuwanie-odpadow-niebezpiecznych/
7. ‌Najwyższa Izba Kontroli. Gminy nie mają pieniędzy na usuwanie odpadów niebezpiecznych. Najwyższa Izba Kontroli [Internet]. 2023 [dostępny: 13.08.2025]. Dostępny w: https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/usuwanie-odpadow-niebezpiecznych.html
8. Prokuratura Okręgowa w Gliwicach – Portal Gov.pl. Akt oskarżenia w sprawie zorganizowanej grupy przestępczej zajmującej się nielegalnym obrotem odpadami [Internet]. 2021 [dostęp: 14.08.2025]. Dostępny w: https://www.gov.pl/web/po-gliwice/akt-oskarzenia-w-sprawie-zorganizowanej-grupy-przestepczej-zajmujacej-sie-nielegalnym-obrotem-odpadami
9. Kozeński, H. PRZEWÓZ ODPADÓW – OBOWIĄZEK REJESTRACJI W SENT. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu [Internet]. 2022 [dostęp: 14.08.2025]. Dostępny w: https://poznan.wios.gov.pl/2022/03/22/przewoz-odpadow-obowiazek-rejestracji-w-sent/