Odbiór odpadów niebezpiecznych – rodzaje śmieci i metody utylizacji

Odpady niebezpieczne to jedna z kilku kategorii śmieci, które są wytwarzane w przedsiębiorstwach, w rolnictwie, w placówkach medycznych, a także w gospodarstwach domowych. Ze względu na to, że stanowią poważne zagrożenie dla środowiska oraz zdrowia ludzi, powinny być segregowane, przechowywane, wywożone i utylizowane zgodnie z wyznaczonymi normami.

Czym są odpady niebezpieczne?

Odpady niebezpieczne przez Główny Urząd Statystyczny definiowane są jako: „Odpady, które ze względu na swoje pochodzenie, skład chemiczny, biologiczny, inne właściwości i okoliczności stanowią zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi albo dla środowiska” [1]. Należy przy tym podkreślić, że odpady niebezpieczne mogą stanowić zagrożenie dla środowiska samodzielnie (w formie nieprzetworzonej) lub też w kontakcie ze środowiskiem mogą przechodzić przemiany fizykochemiczne i reakcje chemiczne, które powodują uwalnianie lub powstawanie substancji szkodliwych.

Jakie właściwości powodują, że dany odpad jest postrzegany jako niebezpieczny?

W ochronie środowiska odpady niebezpieczne to jedno z najważniejszych pojęć, oznaczające wszystkie śmieci, które po przedostaniu się do środowiska stanowią realne zagrożenie dla człowieka, zwierząt, roślin i przyrody nieożywionej. Charakteryzują się jedną właściwością lub kilkoma właściwościami, które stanowią zagrożenie dla środowiska naturalnego i występujących w nim form życia. Wśród tych właściwości można wyróżnić:

• toksyczność – odpad zawiera substancje trujące, które są toksyczne dla różnych organizmów (np. dla organizmów wodnych, dla ludzi); jej rodzajem jest ekotoksyczność – wyjątkowa toksyczność dla środowiska naturalnego;
• zakaźność – odpad zawiera patogeny powodujące infekcje;
• rakotwórczość – składniki materiałów niebezpiecznych mogą wywoływać nowotwory u zwierząt i ludzi;
• mutagenność – odpad ma zdolność do wywoływania mutacji w komórkach organizmu;
• łatwopalność – istnieje możliwość samozapłonu i rozprzestrzeniania się ognia;
• wybuchowość – istnieje możliwość eksplozji pod wpływem różnych czynników (np. ciepła);
• właściwości żrące – odpad zawiera składniki agresywne, które mogą powodować niszczenie tkanek organizmów i/lub korozję materiałów konstrukcyjnych.

Najważniejsze rodzaje odpadów niebezpiecznych

Różnego rodzaju śmieci przemysłowe, rolnicze i z gospodarstw domowych mogą należeć do kategorii odpadów niebezpiecznych. Ministerstwo Klimatu i Środowiska wyróżnia kilka głównych kategorii, spośród których każda zawiera cały szereg substancji stanowiących odpad niebezpieczny. Kategorie te obejmują [2]:

• odpady zawierające azbest (np. pokrycia dachowe);
• mogilniki, w których umieszczone są przeterminowane środki ochrony roślin;
• oleje odpadowe – wszystkie oleje mineralne i syntetyczne (smarowe, przemysłowe), które przestały nadawać się do użytku;
• trwałe odpady organiczne – różnorodne substancje chemiczne, które cechują się wysoką toksycznością i ekotoksycznością, długą obecnością w środowisku po wydostaniu się do niego i bioakumulacją w łańcuchu pokarmowym;
• odpady medyczne i weterynaryjne – cechujące się wysoką zakaźnością;
• PCB/PCT – polichlorowane bifenyle i trifenyle – substancje chemiczne znajdujące się m.in. w niektórych urządzenia elektronicznych.

Odpady niebezpieczne – podział ze względu na źródło ich wytwarzania

Odpady niebezpieczne mogą powstawać praktycznie wszędzie. Dlatego oprócz ich głównej kategoryzacji na typy odpadów, można też wyróżniać je ze względu na miejsce, w którym powstały. Do każdej z tych kategorii będzie zaliczać się wiele typów śmieci. Główne rodzaje obejmują odpady:

• przemysłowe – takie jak różnorodne chemikalia, w tym rozpuszczalniki i odpady poprodukcyjne stałe lub ciekłe;
• laboratoryjne – w tym jak rtęć służąca analizom chemicznym, odczynniki chemiczne;
• elektryczne – przykładowo zużyty sprzęt elektroniczny, baterie i akumulatory;
• motoryzacyjne – którymi są akumulatory samochodowe i zużyte samochodowe płyny eksploatacyjne;
• budowlane – między innymi elementy z azbestem, farby i lakiery;
• medyczne – do których należą także odpady weterynaryjne; przykładowo będą to zużyte strzykawki, przeterminowane leki, materiały zakaźne (np. zakrwawione opatrunki, które zawierają mikroorganizmy zakaźne i/lub ich toksyny, w efekcie czego mogą wywołać infekcje u ludzi i/lub zwierząt) i odpady niebezpieczne niezakaźne (np. zawierające substancje chemiczne, które mogą wywoływać skażenie środowiska lub choroby niezakaźne);
• rolnicze – nawozy, środki ochrony roślin;
• z gospodarstw domowych – farby, lakiery, chemiczne środki czyszczące, świetlówki, termometry rtęciowe.

Jak zidentyfikować odpady niebezpieczne?

Odpady niebezpieczne najłatwiej jest zidentyfikować na podstawie oznaczeń, które zostały dla nich ustanowione. Zazwyczaj mają one formę piktogramu, który jest umieszczony na opakowaniu produktu, jeśli produkt ten (lub jego elementy) po zużyciu stanie się odpadem niebezpiecznym. Wśród najczęściej spotykanych etykiet i oznaczeń znajdują się:

• przekreślony kosz na śmieci – oznacza, że produkt nie może być wyrzucany do zwykłych pojemników na odpady;
• wykrzyknik – znajduje się na produktach zawierających substancje szkodliwe lub drażniące;
• trupia czaszka – służy oznakowaniu substancji toksycznych;
• płomień – materiały łatwopalne;
• piktogram substancji żrących (probówka, z której wylewa się kropla na metal lub dłoń) – oznacza substancje żrące i powodujące korozję;
• drzewo i ryba – substancje niebezpieczne dla środowiska.

Ze względu na to, że odpady niebezpieczne nie mogą być wyrzucane do kontenerów zbiorczych dla zwykłych śmieci, konieczne jest ich rozpoznawanie i odpowiednie selekcjonowanie. Następnie powinny być oddawane bezpośrednio do Punktu Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych lub też odbierane przez firmę specjalizującą się w utylizacji odpadów niebezpiecznych.

Magazynowanie i oznakowanie odpadów

Odpady niebezpieczne muszą być odpowiednio oznakowane za pomocą etykiet, które są umieszczane na opakowaniach, kontenerach, zbiornikach czy nawet workach, w których śmieci zostały umieszczone. Następnie odpady muszą być magazynowe zgodnie z ustanowionymi dyrektywami, które gwarantują zachowanie bezpieczeństwa. Informacje te można znaleźć w Rozporządzeniu Ministra Klimatu z dnia 11 września 2020 r. w sprawie szczegółowych wymagań dla magazynowania odpadów (Dz. U. z 2020 r. poz. 1742).

Odpady niebezpieczne z gospodarstw domowych powinny być składowane do czasu wywiezienia do Punktu Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych w taki sposób, aby zapobiec przedostaniu się do środowiska substancji niebezpiecznych. Do domowych odpadów niebezpiecznych należy m.in. zużyty sprzęt AGD. Właściciel takiego sprzętu powinien zadbać, aby do chwili oddania do PSZOK nie ulegał on korozji i nie uwalniał do środowiska naturalnego żadnych substancji. Oznacza to, że sprzętu takiego nie można przykładowo wystawić do ogródka. Należy jak najszybciej samodzielnie wywieźć lub zlecić to firmie, która specjalizuje się w transportowaniu odpadów.

Odpady niebezpieczne o pochodzeniu innym niż z gospodarstw domowych (np. przemysłowe, laboratoryjne, medyczne itd.) powinny być zbierane w opakowaniach, pojemnikach, kontenerach, zbiornikach lub workach, które następnie są etykietowane zgodnie z kategorią odpadu, który znajduje się wewnątrz. Należy przy tym zauważyć, że jeśli opakowania, pojemniki, kontenery, zbiorniki lub worki mają pojemność większą niż 5 litrów, należy umieścić na każdym z nich jednostkową etykietę informującą o odpadzie niebezpiecznym.

Ponadto śmieci te podlegają magazynowaniu w miejscach, które również są odpowiednio oznakowane w widocznych miejscach za pomocą narzuconych kodów zgodnie z przepisami ustanowionymi na podstawie art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach. Magazynowanie musi przy tym odbywać się w miejscach, które zabezpieczają odpady przed dostępem osób niepowołanych, chronią je przed wpływem czynników atmosferycznych i zapobiegają wydostawaniu się ich do środowiska (np. pylenie, rozwiewanie przez wiatr, przeciekanie do gleby). Wobec niektórych rodzajów odpadów niebezpiecznych mogą obowiązywać dodatkowe przepisy szczegółowe.

Utylizacja odpadów niebezpiecznych

Po zmagazynowaniu odpadów niebezpiecznych muszą zostać one przewiezione do miejsca utylizacji. Transport powinien odbywać się w pojazdach przystosowanych do zabezpieczenia śmieci przed uwolnieniem się składników niebezpiecznych do środowiska. Dokładny sposób transportu jest zależny od rodzaju odpadu oraz sposobu jego magazynowania. W przypadku odpadów niebezpiecznych innych niż odpady komunalne (np. innych niż zużyty sprzęt elektroniczny wykorzystywany w domu) przewóz ten wymaga uzyskania specjalnego zezwolenia od starosty oraz dokładnego oznakowania pojazdu kodami odnoszącymi się do przewożonego ładunku.

Ostatnim etapem jest utylizacja, czyli wszystkie procedury mające na celu zmniejszenie toksyczności odpadów lub przekształcenie ich w substancje bardziej stabilne i mniej zagrażające środowisku. Prawidłowa utylizacja poszczególnych odpadów jest uzależniona od rodzaju śmieci i zagrożenia, które powodują. Do najczęściej wykorzystywanych metod należą:

• składowanie w specjalnie zaprojektowanych i kontrolowanych miejscach, w których możliwe jest naturalne przekształcenie substancji w mniej szkodliwą (np. poprzez rozpad promieniotwórczy aż do uzyskania pierwiastków stabilnych, niepromieniujących);
• spalanie (inaczej mineralizacja) odpadów, jeśli uzyskane popioły są mniej szkodliwe niż substancja wyjściowa;
• piroliza (tzw. sucha destylacja) – rozkład związków chemicznych bez udziału tlenu i bez spalania do prostszych, bardziej stabilnych lub mniej toksycznych związków;
• neutralizacja chemiczna – przeprowadzenie takich reakcji chemicznych, aby w efekcie uzyskane zostały odpady bardziej stabilne lub mniej niebezpieczne;
• metody biologiczne – rozkładanie odpadów za pomocą metod biologicznych, np. z wykorzystaniem mikroorganizmów.

Na koniec należy podkreślić, że odpowiednie postępowanie z odpadami niebezpiecznymi, w tym ich oznakowanie, magazynowanie i utylizacja, pozwalają na zmniejszenie ich szkodliwości. W ten sposób możliwa jest ochrona środowiska naturalnego i organizmów żywych przed negatywnym wpływem śmieci. Odpowiedzialne postępowanie w przypadku odpadów ma realny wpływ na nasze życie.

Bibliografia

1. Główny Urząd Statystyczny. Główny Urząd Statystyczny – Metainformacje – Słownik pojęć – Pojęcia stosowane w statystyce publicznej – Odpady niebezpieczne [Internet]. [dostęp: 21.06.2025]. Dostępny w: https://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystyce-publicznej/273,pojecie.html
2. Ministerstwo Klimatu i Środowiska. Odpady niebezpieczne – Ministerstwo Klimatu i Środowiska – Portal Gov.pl [Internet]. [dostęp: 21.06.2025]. Dostępny w: https://www.gov.pl/web/klimat/niebezpieczne